پایگاه مقاومت شهید همت استان کرمانشاه

کلیدواژه­ «بصیرت» یکی از پرکاربردترین واژگان موجود در ادبیات مقام معظم رهبری بوده و همواره مورد تأکید فراوان ایشان قرارداشته است. بررسی­ ها نشان می­ دهد که این کلیدواژه از بَدو دوران رهبری معظم­ له پیوسته حضور پررنگی در بیانات و مکتوبات ایشان داشته لکن استعمال آن در بازه­ زمانی سال­ های 88 و 89 نسبت به گذشته به طرز معناداری افزایش یافته است. همین مسئله اهمیت واکاوی معنا و مفهوم بصیرت در اندیشه­ رهبر انقلاب و کشف دلایل پافشاری خاص ایشان بر لزوم بصیرت­ زایی و بصیرت­ افزایی در جامعه را دوچندان می­ سازد. نگارنده در این مقاله کوشیده است تا از رهگذر مطالعه­ مجموع گفتارها و نوشتارهای رهبر معظم با موضوع بصیرت از خردادماه 1368 لغایت آذرماه 1390 به صورت­بندی مفهوم بصیرت از منظر ایشان بپردازد.

1. تعریف مفهوم بصیرت:

بصیرت، کلمه­ ای عربی از ریشه­ بصر (چشم) و به معنای بینایی است اما در کاربرد اصطلاحی، توانایی بیناییِ ظاهری که جزو حواس پنج­گانه­ انسان است از آن مُستفاد نمی­ گردد بلکه بصیرت در اصطلاح به معنای آگاهی، هوشمندی و هشیاری در برخورد با حوادث و پدیده­های بیرونی و برخورداری قدرت تحلیل مسائل اجتماعی و زمان­شناسی است. می­ توان به استناد این جمله­ی مشهور امیرالمؤمنین (ع) که «تُعرَفُ الأشیاءُ بِأضدادِها» بصیرت را نیز در قیاس با ضد خود معنا کرد و آن را نقطه­ی مقابل غفلت و ناآگاهی دانست. با این حساب ممکن است فردی از حس بینایی بسیار خوبی بهره­مند باشد اما به دلیل غفلت و ناآگاهی، حجابی بر دیدگانش قرارگیرد و نتواند بسیاری از مسائل را به درستی درک و تحلیل نماید. چنان­که پروردگار متعال در قرآن کریم در وصف مشرکان و منافقان می­ فرماید: «... وَ عَلَی أبصارِهِم غِشاوَهٌ»[1]. یعنی بر چشمان آنان پرده­ ای است که با وجود بینایی ظاهری، مانع از دیدن حقایق می­ گردد.

2. سطوح تحلیل بصیرت:

برمبنای تعریف فوق، مقام معظم رهبری دو سطح تحلیل را برای مفهوم بصیرت درنظر می­ گیرند: یکی سطح اصولی و لایه­ زیرین بصیرت است که به بصیرت در انتخاب جهان­بینی و فهم اساسی مفاهیم توحیدی مربوط می­شود. نتیجه­ی بصیرت­داشتن در این سطح، هدفدار و نظام­مند دیدن جهان است که زمینه­ی همه­ی تلاش­ها و مبارزات انسانی در جامعه می­ باشد. از این منظر که نقطه­ مقابل نگاه مادی است، در صورتِ یافتن هدف نظام توحیدی، هرگونه تلاش و مجاهدتی در راه تحققِ هدف، قطعاً انسان را به نتیجه می­ رساند. رهبر معظم در تبیین این سطح از بصیرت معتقدند: «در دیدگاه توحیدى، خسارت و ضرر براى مومن اصلاً متصور نیست. فرمود: «ما لنا الّا احدىالحسنیین» یکى از دو بهترین در انتظار ماست؛ یا در این راه کشته می­ شویم، که این بهترین است؛ یا دشمن را از سر راه برمی­داریم و به مقصود می­رسیم، که این هم بهترین است. پس در اینجا ضررى وجود ندارد. درست نقطه­ى مقابل، نگاه مادى است. نگاه مادى اولاًپیدایش انسان را، وجود انسان را در عالم بدون هدف می­داند؛ اصلاً نمی­داند براى چه به دنیا آمده است. البته در دنیا براى خودش هدف­هایى تعریف

می­کند... اما

اما سطح دیگر که بیشتر مدنظر رهبر معظم انقلاب قرار دارد، بصیرت در برخورد با حوادث اجتماعی است. بصیرت­داشتن در این سطح عبارت است از تدبر کردن، درست نگاه کردن و درست سنجیدنِ حوادث به هنگام مواجهه با آنها و پرهیز از نگاه­های عامیانه و سطحی. رهبر انقلاب در این زمینه اظهار می­دارند: «حوادث را درست نگاه کردن، درست سنجیدن، در آنها تدبر کردن، در انسان بصیرت ایجاد می­کند؛ یعنى بینایى ایجاد می­کند و انسان چشمش به حقیقت باز می­شود. امیرالمؤمنین (ع) می­فرماید: «فانما البصیر من سمع فتفکر ونظر فابصر» بصیر آن کسى است که بشنود، گوش خود را بر صداها نبندد. وقتى شنید، بیندیشد.»[3]

3. عامل موجد بصیرت:

اگر بصیرت را به معنای توانایی تحلیل درست مسائل و تشخیص راه از بیراهه بدانیم، آن­گاه این سؤال به میان می­آید که چگونه باید چنین توانایی­ای را تحصیل نمود؟ برطبق آموزه­های اسلامی، وجود ملکه­ تقوا در انسان سبب ایجاد قوه­ تمیز حق از باطل (فرقان) که همان خصیصه­ بصیرت است می­ گردد. چنان­که خداوند متعال می­ فرماید: «إن تَتَّقُوا اللهَ یَجعَل لَکُم فُرقاناً»[4]. رهبر انقلاب تقوا را نقطه­ مقابل غفلت و بی­ توجهی و حرکت بدون بصیرت دانسته و معتقدند: «خدا ناهوشیارى مؤمن را در امور زندگى نمى­ پسندد. مؤمن باید در همه­ امور زندگى، چشم باز و دل بیدار داشته باشد. این چشم باز و دل بیدار و هوشیار در همه­ امور زندگى، براى انسان مؤمن این اثر و فایدهرا دارد که متوجه باشد کارى که مى­ کند، برخلاف خواست خدا و طریقه و ممشاى دین نباشد. وقتى این مراقبت در انسان به وجود آمدکه گفتار و عمل و سکوت و قیام و قعود و هر اقدام و تصرف او برطبق خط مشیی است که خداى متعال معین کرده، اسم این حالتهوشیارى و توجه و تنبه در انسان تقواست که در فارسى به پرهیزگارى ترجمه شده و مقصود از پرهیزگارى این است که حالت پرهیز وبرحذر بودن همیشه در انسان زنده باشد.

تقوا موجب مى­شود که خداى متعال نورى را در قلب و زندگى و راه شما قرار بدهد تا بتوانید در پرتو آن نور حرکت کنید و راه زندگى را پیدانمایید. بشر نمى­تواند با سردرگمى حرکت کند. بدون شناختن مقصد و هدف، حرکت انسانى میسور نیست. این نورى که مى­تواند هدفو سرمنزل و راه را به ما نشان بدهد ناشى از تقوا و پرهیزگارى است. توصیه­ی همه­ی انبیا و اولیا به تقواست.»[5] پس می­توان گفت که کارویژه­ تقوا بصیرت­ زایی بوده و انسان متقی در برخورد با حوادث از قوه­ بصیرت و توانایی تمیز سره از ناسره برخوردار است.

4. پیامد فقدان بصیرت:

به باور رهبر انقلاب پیامد فقدان قوه­ بصیرت در انسان، ناتوانی از تشخیص جبهه­ حق از باطل در جامعه است. افراد بی­ بصیرت قادر به درک و هضم درست مسائل مستحدثه­ اجتماعی نیستند و معمولاً تحلیل­ های غلطی از شرایط دارند که زمینه­ ساز سقوط و اشتباهات جبران­ ناپذیری می­ گردد. این نقیصه بالأخص در روزگار فتنه که روزگار غبارآلودگی فضا و نامشخص بودن خطوط و صف­بندی­ها است بیشتر نمایان می­شود. ویژگی دوران فتنه، بروز شبهات است. یعنی حق و باطل و سره و ناسره در هم می­ آمیزند و امر بر آحاد جامعه مشتبه می­ گردد. در چنین شرایطی تنها افراد صاحب بصیرت و آگاه به زمان هستند که می­ توانند راه را از بیراهه تشخیص داده و جبهه­ی حق را برگزینند.

رهبر معظم مصداق بارز شرایط فتنه­ گون در تاریخ اسلام را دوران دشوار حکومت امیرالمؤمنین (ع) می­ دانند که دوران جنگ با اهل قبله بود. ایشان حدیثی را از علی ابن ابی طالب (ع) نقل می­ کنند که می­ فرماید: «و قد فتح باب الحرب بینکم و بین اهل القبله و لایحمل هذاالعلم الا اهل البصر و الصبر»[6]. در تبیین این حدیث باید گفت که در دوران پیامبر اکرم (ص) خطوط و جبهه ­ها آشکار بود زیرا مسلمانان با کفار و مشرکان می­جنگیدند لذا امکان بازشناسی حق از باطل با سهولت میسر می­شد. لکن در دوران امیرالمؤمنین هر دو طرفِ جنگ­ ها مسلمانان و اهل عبادت و دینداری بودند و همگی به جانب یک قبله نماز می­ خواندند. این درهم­ آمیختگیِ حق و باطل و به ­هم­ ریختگیِ خطوط، تشخیص را برای افراد ناآگاه و بی­ بصیرت نظیر خوارج در سپاه امام علی (ع) دشوار می­ کرد. به همین خاطر رهبر انقلاب ایستادگی در جبهه­ی امیرالمؤمنین را بسیار دشوارتر از ایستادگی در جبهه­ پیامبر اکرم می­ پندارند: «سختى پرچم امیرالمؤمنین از پرچمپیغمبر از جهاتى بیشتر بود؛ چون در پرچم پیغمبر دشمن معلوم بود، دوست هم معلوم بود؛ در زیر پرچم امیرالمؤمنین دشمن و دوست آن چنان واضح نبودند. دشمن همان حرف ­هایى را می­ زد که دوست می­ زند؛ همان نماز جماعت را که در اردوگاه امیرالمؤمنین می­خواندند،در اردوگاه طرف مقابل هم در جنگ جمل و صفین و نهروان می­ خواندند. حالا شما باشید چه کار می­ کنید؟»[7] با این حساب تنها کسانی می ­توانستند در زیر پرچم امیرالمؤمنین شمشیر بزنند که اهل صبر و بصیرت باشند.

به باور رهبر انقلاب بزرگ­ترین مشکل خوارج فقدان قدرت تحلیل بود. ایشان می­فرمایند: «اصحاب امیرالمؤمنین آنهایى که دل او را خونکردند همه مغرض نبودند؛ اما خیلى از آنها مثل خوارج قدرت تحلیل نداشتند. قدرت تحلیل خوارج ضعیف بود. یک آدم ناباب، یک آدم بدجنس،یک آدم زبان­دار پیدا مى­شد و مردم را به یک طرف مى­کشاند؛ شاخص را گم مى­کردند. در جاده همیشه باید شاخص موردنظر باشد. اگرشاخص را گم کردید، زود اشتباه مى کنید.»[8]

حرکت در دوران فتنه ­گونِ حکومت امیرالمؤمنین بصیرتی از جنس بصیرت خود ایشان را می­ طلبید. به همین خاطر تنها علی بود که می­ توانست رویاروی خوارجِ عابد و ظاهرالصلاح بایستد و چشم فتنه را کور نماید. رهبر انقلاب می­ گویند: «بى­ مورد نیست که امیرالمؤمنینفرمود: هیچ­کس نمى ­توانست این کارى را که من کردم بکند و این فتنه را بخواباند. این کار واقعاً شمشیر و آگاهى و آن ایمان على به خودش و راه خودش را مى­خواست... در روایتى از امام صادق نقل شده است که اگر امیرالمؤمنین با اهل قبله نمى­جنگید، تکلیف اهلقبله­ى بد و طغیانگر تا آخر معلوم نمى­شد. این على­بن­ ابى طالب بود که این راه را باز نمود و به همه نشان داد که چه کار باید کرد.»[9]مقام معظم رهبری نبرد رزمندگان اسلام در دوران هشت سال دفاع مقدس را نیز نمونه­ی دیگری از جنگ با اهل قبله می­دانند: «یادتاناست که در جنگ تحمیلى وقتى بچه­هاى ما مى­رفتند سنگرهاى دشمن را مى­گرفتند و آنها را اسیر مى­کردند و به داخل سنگر مى­آوردند، وقتى جیب­هایشان را مى­گشتند، مهر و تسبیح پیدا مى­کردند. آنها جوانان مسلمان شیعه­ى عراقى بودند که مهر و تسبیح درجیبشان بود؛ اما طاغوت و شیطان از آنها استفاده مى­کرد. این دست مسلمان تا وقتى ارزش دارد و دست مسلمان است که به اراده­ىخدا حرکت کند. اگر این دست به اراده­ى شیطان حرکت کرد، همان دستى مى­ شود که باید قطعش کرد. این را امیرالمؤمنین خوبتشخیص می­داد»[10]

رهبر انقلاب در سال­های آغازین زعامت خود، در شهریورماه 1370 با آینده ­نگریِ عمیقِ خویش به مردم درباره­ فرارسیدن دوران مبهم ­شدن صفوف همانند دوران امیرالمؤمنین هشدار می­ دهند: «البته بحمدلله ما هنوز در چنان دورانى نیستیم. هنوز صفوف روشن است؛ هنوزخیلى از اصول و حقایق، واضح و نمایان است؛ اما مطمئن نباشید که همیشه این گونه خواهد بود. شما باید آگاه باشید. شما باید چشمبصیرت داشته باشید. شما باید بدانید بازویتان در اختیار خداست یا نه. این بصیرت مى­ خواهد؛ این را دست کم نگیرید.»[11]

5. نمادسازی برای مفهوم بصیرت:

رهبر معظم انقلاب با هدف ملموس و عینی­ سازی مفهوم بصیرت، اقدام به نمادسازی برای آن کرده و شخصیت «عمار یاسر»، صحابیِ بصیرِ پیامبر اکرم و امیرالمؤمنین را به عنوان نماد و مظهر بصیرت در جامعه­ی اسلامی معرفی می­کنند. ایشان می­فرمایند: «در جنگ صفینیکى از کارهاى مهم جناب عمار یاسر تبیین حقیقت بود. چون آن جناح مقابل که جناح معاویه بود، تبلیغات گوناگونى داشتند... شبهه­افکنى می­کردند، سوءظن وارد می­کردند... کسى که از این طرف، خودش را موظف دانسته بود که در مقابل این جنگ روانى بایستد ومقاومت کند، جناب عمار یاسر بود که در قضایاى جنگ صفین دارد که با اسب از این طرف جبهه به آن طرف جبهه و صفوف خودى می­رفتو همین طور این گروه­هایى را که جدا جداى از هم بودند، به هر کدام می­رسید، در مقابل آنها مى­ایستاد و مبالغى براى آنها صحبت می­کرد؛ حقایقى را براى آنها روشن می­کرد و تأثیر می­گذاشت. یک جا می­دید اختلاف پیدا شده، یک عده­ اى دچار تردید شدند، بگومگو توىآنها هست، خودش را به سرعت آنجا می­ رساند و برایشان حرف می­ زد، صحبت می­ کرد، تبیین می­ کرد؛ این گره­ ها را باز می­ کرد.»[12] نمادسازی رهبر انقلاب موجب می­ شود که بحث بصیرت از فضای نظریِ صرف خارج شده و امکان الگوگیری برای آحاد جامعه وجود داشته باشد.

6. بصیرت به مثابه ابزار:

مقام معظم رهبری با تشبیه صحنه­های سیاسی به جبهه­ی جنگ، بصیرت را به مثابه ابزاری برای شناخت دشمن می­دانند. ایشان می­فرمایند: «یکى از کارهاى مهم در عمل نظامى، شناسائى است؛ شناسائى از نزدیک که زمین را بروند ببینند: دشمن کجاست، چه جورى است، مواضعش چگونه است، عوارضش چگونه است، تا بفهمند چه کار باید بکنند. اگر کسى این شناسائى را نداشته باشد، میدان رانشناسد، دشمن را گم بکند، یک وقت مى­بینید که دارد خمپاره­اش را، توپخانه­اش را آتش می­کند به طرفى که اتفاقاً این طرف، طرفدوست است نه طرف دشمن. نمی­داند دیگر. عرصه­ی سیاسى عیناً همین جور است. اگر بصیرت نداشته باشید، دوست را نشناسید،دشمن را نشناسید، یک وقت مى­بینید آتش توپخانه­ى تبلیغات شما و گفت و شنود شما و عمل شما به طرف قسمتى است که آنجادوستان مجتمعند نه دشمنان. آدم دشمن را بشناسد؛ در شناخت دشمن خطا نکنیم. لذا بصیرت لازم است٬ تبیین لازم است.»[13]

بی­ شک اهمیت شناسایی دشمن و برآورد امکانات و پیش­بینیِ صحیح حرکت­ های آن در دوران فتنه دوچندان می­ گردد چراکه «در حوادثفتنه ­گون شناخت عرصه دشوار است، شناخت اطراف قصه دشوار است، شناخت مهاجم و مدافع دشوار است، شناخت ظالم و مظلومدشوار است، شناخت دشمن و دوست دشوار است.»[14] به زعم رهبر عالیقدر، دوران دشوار هر انقلاب آن دورانی است که حق و باطل در هم ممزوج می­شوند و غبار فتنه فضا را پرمی­ کند. در چنین فضایی ابزار بصیرت به عنوان یک چراغ مه­شکن یا یک قطب­نما افراد جامعه را هدایت نموده و آنها را از قدم گذاشتن در بیراهه بازمی­دارد. معظم­له معتقدند: «بصیرت وقتى بود، غبارآلودگى فتنه نمی­تواند آنها راگمراه کند، آنها را به اشتباه بیندازد. اگر بصیرت نبود، انسان ولو با نیت خوب گاهى در راه بد قدم می­گذارد. شما در جبهه­ى جنگ اگر راه رابلد نباشید، اگر نقشه­خوانى بلد نباشید، اگر قطب­نما در اختیار نداشته باشید، یک وقت نگاه

می­کنید مى­بینید در محاصره­ى دشمن قرار گرفته­اید؛ راه را عوضى آمده­اید، دشمن بر شما مسلط می­شود. این قطب­نما همان بصیرتاست.»[15]

اما در صورت فقدان این ابزار، رزمندگان نمی­توانند به خوبی از عهده­ی شناسایی دشمن برآیند و لذا به ورطه­ شک و تردید فرومی­ افتند. این همان آفتی بود که در جنگ صفین به جان شماری از سربازان بی­بصیرت سپاه امیرالمؤمنین افتاد و رهبر انقلاب در توضیح آن می­فرمایند: «در روایت دارد که آمدند خدمت حضرت و گفتند: «یا امیرالمؤمنین ـ یعنى قبول هم داشتند که امیرالمؤمنین است ـ انا قد شککنا فى هذا القتال» ما شک کردیم. ما را به مرزها بفرست که در این قتال داخل نباشیم!»[16]

7. دو فاکتور پیروزی:

رهبر معظم انقلاب مؤلفه­ بصیرت را در کنار مؤلفه­ صبر (به عبارت دیگر، بیداری و پایداری) به عنوان دو فاکتور اصلیِ غلبه بر دشمن و رمز پیروزی انقلاب اسلامی معرفی می­کنند. ایشان معتقدند: «آن­چه امام بزرگوار و ملت شجاع ما را در راه این مبارزه­ی بزرگ موفق کرد، بصیرت و صبر بود. مقاومتی همراه با بصیرت»[17]. جالب اینجاست که رهبر انقلاب فقدان این دو فاکتور کلیدی را سرمنشأ تمامی مشکلات و ابتلائات جوامع بشری می­ پندارند و می­ گویند: «تمام مشکلاتى که براى افراد یا اجتماعات بشر پیش مى­ آید، بر اثر یکى ازاین دو است: یا عدم بصیرت یا عدم صبر. یا دچار غفلت می­ شوند، واقعیت­ ها را تشخیص نمى ­دهند، حقایق را نمى ­فهمند، یا با وجودفهمیدن واقعیات، از ایستادگى خسته مى­شوند. لذاست که به خاطر یکى از این دو یا هر دو، تاریخ بشر پر از محنت­هاى بزرگ ملت­هاست؛ پر از غلبه­ زورگویان عالم بر ملت­ هاى ضعیف ­النفس و غافل است. ده­ها سال گاهى صدها سال یک ملت مقهور سیاست یکجهانخوار و یک قدرت بزرگ بوده است. چرا؟ مگر اینها انسان نبوده ­اند؟ بله انسان بوده­ اند؛ لیکن یا بصیرت نداشته اند یا اگر بصیرت داشته اند، در راه آن آگاهى خود، فاقد صبر لازم را بوده اند؛ یعنى یا بیدارى نداشته اند یا پایدارى نداشته­اند»[18]

به زعم رهبر فرزانه دو فاکتور صبر و بصیرتِ ملت­ها همواره در معرض هجمه استعمارگران و کانون­ های قدرت جهانی برای استمرار سیطره­ خود قرار دارد: «امروز هم در دنیا کسانى که در رأس قدرت­هاى سیاسى زورگو و مداخله ­گر یا در رأس کمپانی­ هاى اقتصادى یا دررأس دستگاه­ هاى سرطان­گونه­ تبلیغاتى و شبکه­ هاى عظیم سودجوى تبلیغات قرارگرفته­ اند، از طریق یکى از این دو خصوصیت بر ملت­ها حکم مى­ رانند و زورگویى مى­ کنند. یا سعى مى­ کنند ملت­ها را در غفلت نگه دارند و بصیرت آنها را از آنها بگیرند، اگر هم نتوانند بهطور کلى از آنها بصیرت را سلب کنند، در یک مورد که یک مسئله­ خاص که برایشان مهم است، سعى مى­ کنند بیدارى ملت­ها و بصیرتانسان­ها را در آن جامعه سلب نمایند یا آنها را دچار بى­ صبرى کنند.»[19]

8. بصیرت و معیار تمیز عوام و خواص:

معیار تعریف عوام و خواص در یک جامعه و تمیز آنها از یکدیگر چیست؟ آیا بهره­مندی از نسب و نژاد ممتاز یا برخورداری از ثروت هنگفت و یا تحصیلات عالیه تعیین­ کننده­ مرز میان عوام و خواص هستند؟ البته بسیاری چنین می­اندیشند اما در اندیشه­ مقام معظم رهبری عنصر «بصیرت» معیار تفکیک عوام از خواص جامعه می­ باشد. ایشان معتقدند: «جزو عوام قرار نگرفتن بدین معنا نیست که حتماً در پى کسبتحصیلات عالیه باشید؛ نه! گفتم که معنای عوام این نیست. اى بسا کسانى که تحصیلات عالیه هم کرده ­اند اما جزو عوامند. اى بساکسانى که تحصیلات دینى هم کرده ­اند اما جزو عوامند. اى بسا کسانى که فقیر یا غنى­ اند اما جزو عوامند. عوام بودن، دست خود من وشماست. باید مواظب باشیم که به این جرگه نپیوندیم. یعنى هر کارى مى­ کنیم از روى بصیرت باشد. هر کس که از روى بصیرت کار نمىکند عوام است. لذا مى­ بینید قرآن درباره­ پیغمبر مى­فرماید: «ادعوا الى لله على بصیره انا و من اتبعنى» یعنى من و پیروانم با بصیرتعمل مى­ کنیم، به دعوت مى­ پردازیم و پیش مى ­رویم. پس اول ببینید جزو گروه عوامید یا نه. اگر جزو گروه عوامید، به سرعت خودتان رااز آن گروه خارج کنید. بکوشید قدرت تحلیل پیدا کنید؛ تشخیص دهید و به معرفت دست یابید.»[20]

رهبر انقلاب مسئولیت بسیار سنگینی را برای خواص یک جامعه قائل هستند که همانا بصیرت­افزایی در خود و دیگران است. یعنی خواص وظیفه دارند علاوه بر کسب بصیرت برای خود، به روشنگری و تبیین مسائل برای عوام جامعه نیز بپردازند و آنان را از فروافتادن به ورطه­ شبهات بازدارند. طبعاً به خاطر جایگاه مهم و حساس خواص در یک جامعه، اشتباهات احتمالی آنها به دلیل فقدان بصیرت نیز وخامت بیشتری دارد و خسارات سنگین­ تری را به جامعه وارد می­ سازد. چنان­که رهبر فرزانه می­فرمایند: «بلاهایى که بر ملت­ها وارد می­شود،در بسیارى از موارد بر اثر بى­بصیرتى است. خطاهایى که بعضى از افراد می­ کنند ـ مى­ بینید در جامعه­ خودمان هم گاهى بعضى ازعامه­ مردم و بیشتر از نخبگان خطاهایى می­کنند. نخبگان که حالا انتظار هست که کمتر خطا کنند، گاهى خطاهایشان اگر کماً همبیشتر نباشد، کیفاً بیشتر از خطاهاى عامه­ى مردم است ـ خیلی­هایش بر اثر بى­ بصیرتى است.»[21]

برای نمونه، ماجرای مشروطه یکی از صحنه­ های عبرت­ آموز تاریخ ایران است که در آن شاهد غفلت، بی­ بصیرتی و فقدان قدرت تحلیل خواص هستیم و می­بینیم که اشتباهات خواصِ بی­ بصیرت می­ تواند چه پیامدهای ناگواری را به همراه داشته باشد و حتی شرایطی را ایجاد کند که یک فقیه عالیقدر مانند شیخ فضل ­الله نوری را به پای چوبه­ دار بکشاند. رهبر انقلاب با اشاره به این حادثه می­فرمایند: «این­که بنده مسئله­ بصیرت را براى خواص تکرار می­کنم، به خاطر این است. گاهى اوقات غفلت می­شود از دشمنى­هایى که با اساس داردمی­شود؛ این­ها را حمل می­ کنند به مسائل جزئى. ما در صدر مشروطه هم متأسفانه همین معنا را داشتیم. در صدر مشروطه همعلماى بزرگى بودند ـ که من اسم نمى­آورم؛ همه می­شناسید، معروفند ـ که این­ها ندیدند توطئه­اى را که آن روز غربزدگان و به اصطلاحروشنفکرانى که تحت­تأثیر غرب بودند، مغلوب تفکرات غرب بودند، طراحى می­کردند؛ توجه نکردند که حرفهایى که این­ها دارند در مجلسشوراى ملى آن زمان می­زنند، یا در مطبوعاتشان می­نویسند، مبارزه­ى با اسلام است؛ این را توجه نکردند، مماشات کردند. نتیجه اینشد که کسى که می­دانست و می­فهمید ـ مثل مرحوم شیخ فضل الله نورى ـ جلوى چشم آنها به دار زده شد و این­ها حساسیتى پیدانکردند؛ بعد خود آنهایى هم که به این حساسیت اهمیت و بها نداده بودند، بعد از شیخ فضل­الله مورد تعرض و تطاول و تهتک آنها قرارگرفتند و سیلى آنها را خوردند؛ بعضى جانشان را از دست دادند، بعضى آبرویشان را از دست دادند. این اشتباهى است که آنجا انجامگرفت؛ این اشتباه را ما نباید انجام بدهیم.»[22]

9. بصیرت و لزوم وجود شاخص:

بدون تردید یکی از ملزوماتِ بصیرت­داشتن وجود شاخص و معیار است. یعنی باید شاقول یا سنگ محکی وجود داشته باشد تا افراد در هنگام مواجهه با حوادث و پدیده­های گوناگون بتوانند با اتکا به آن به تحلیل و تخمین اوضاع پرداخته و مواضع خود را مشخص کنند. به عبارت دیگر لازم است الگوی ثابتی وجود داشته باشد تا راهنمای عمل قرارگیرد و درست را از نادرست متمایز سازد. البته در شرایط عادی که فضا شفاف و خطوط پررنگ هستند، شاید نیاز به شاخص چندان احساس نشود و همگان اعم از عوام و خواص بتوانند راه را به سهولت پیدا کنند. اما در شرایط فتنه­گون و در فضای مه­گرفته­ی سیاسی و اجتماعی که صفوف و جبهه­ها آشکار نیست، در صورت فقدان شاخص معتبر بسیاری از افراد حتی خواصِ مُبرّز دچار لغزش خواهند شد. یکی از شاخص­های راهگشایی که رهبر انقلاب به تأسی از امام علی (ع) معرفی می­کنند، سنجیدن افراد با حق و پرهیز از سنجیدن حق با افراد است. ایشان می­گویند: «همان­طور که امیرالمومنین (ع) فرموده بود: «لا یُعرَفُ الحقُّ بِالرِّجالِ» با چهره­ها نمی­شود حق را تشخیص داد. یک چهره­ى موجه، محترم است، مورد قبول است، موردتکریم است؛ اما او نمی­تواند شاخص حق باشد. گاهى چهره­ى موجهى مثل بعضى از صحابه­ى پیغمبر راه را عوضى می­روند، اشتباهمی­کنند. باید حق را شناخت، باید راه را تشخیص داد تا بفهمیم این شخص حق است یا باطل. هر که از این راه رفت، حق است؛ هر که ازراه حق نرفت، مردود است. حق را باید شناخت... امام (ره) کسى که پدر همه­ى این جریان بود، حق حیات به گردن جامعه و این حرکتعظیم داشت، فرمودند: اگر من از اسلام جدا شوم، مردم از من رو برخواهند گرداند. شاخص، اسلام است؛ شاخص، اشخاصنیستند.»[23]